De moderne tijd laat zich kenmerken door een immer toenemende ‘versnelling’. Zo las ik onlangs in het boek ‘Leven in tijden van versnelling’ van Hartmut Rosa. In bronnen uit de 17de eeuw wordt al grote zorg uitgesproken over hoe het maatschappelijke leven steeds sneller gaat. Zo snel dat de mens het op den duur niet meer bij zou kunnen benen.

Hartmut Rosa laat zien dat deze versnelling ook echt aantoonbaar is; we verplaatsen ons sneller, slapen minder, eten korter, doen meer dingen tegelijk. Ook volgen trends en levensstijlen elkaar sneller op en wisselen we vaker van huis en baan. Rosa spreekt zelfs van een ‘krimp van het heden’; de periode die we nog niet tot het verleden rekenen en ook niet tot de toekomst wordt steeds korter. Met een korter ‘heden’ wordt het steeds lastiger om in het nu te zijn; niet zo vreemd dat mensen zich opgejaagd voelen.

Ondertussen lijkt er mede dankzij de verschillende lockdowns ook sprake te zijn van een bepaalde vertraging, en dan met name in het dagelijkse leven. Zo hoor ik regelmatig dat mensen worden bevangen door ‘sleur’; de eindeloze Zoom meetings, het niet op vakantie kunnen of uit eten, elkaar niet bij de koffieautomaat treffen. En dit te midden van kinderen die over het toetsenbord heen kruipen en de continue stortvloed van soms bizarre en tegenstrijdige nieuwsberichten. Het voelt soms als een razende stilstand.

Met ‘razende stilstaand’ wordt in de literatuur echter vaak iets heel anders bedoeld, laat Hartmut Rosa zien. Zo zijn er verschillende denkers die suggereren dat er onder alle versnelling van de moderne tijd geen ‘werkelijke’ veranderingen meer plaatsvinden. Er is een gebrek aan nieuwe visies of kracht voor diepere verandering; het systeem van de moderne samenleving sluit zich als het ware steeds verder, structuren worden vastgeklikt als zand dat langzaam versteent; de geschiedenis is voltooid.

Stilstand, of het besef dat bepaalde dingen nauwelijks te veranderen zijn, boezemt de mens angst in. We worden ons daarvan bewust als veranderingen geen duidelijke richting lijken te hebben; als veranderingen toevallig, onsamenhangend of stuurloos aanvoelen. De ervaring van dergelijke veranderingen vindt Harmut Rosa kenmerkend voor deze laatmoderne tijd. Alle drukdoenerij van de hedendaagse mens vindt slechts plaats aan de oppervlakte en kan de onderliggende verlamming maar nauwelijks verhullen; daar is geen hoop op verbetering, de situatie is uitzichtloos.

Misschien biedt dit dan toch hoop en een stip aan de horizon. De versnelling van de afgelopen eeuwen kon namelijk alleen plaatsvinden bij de gratie van de stabiliteit en onveranderlijkheid van culturele oriëntaties en instituties. Misschien is het tij wel gekeerd en zijn juist deze fundamenten waarop de moderne tijd zo kon versnellen nu in verandering. De situatie is ‘omgeflipt’; het fundament is in beweging en heeft het nodig om te ankeren in een soort stabiliteit, stilstand of zo je wilt, sleur in het dagelijkse leven. Zou het?

De komende tijd zal er hopelijk nog veel worden stilgestaan om ruimte te creëren voor diepere, werkelijke verandering. Ik hoop daarbij echter op niet al te veel geraas en vooral nieuwe en hoopvolle richtingen, perspectieven en verhalen.