Meer, sneller, langer, beter. Bijna de helft van alle werknemers heeft het gevoel dat er vaak of altijd hoge eisen aan hen worden gesteld op de werkvloer. Deze druk schijnt echter lang niet altijd van een baas, collega’s of deadlines te komen; we leggen deze druk grotendeels zelf op. Zo lezen we in een essay van Olav Velthuis in de Volkskrant van 25 april, 2019.
Onze prestatiedruk is tegenwoordig grotendeels geïnternaliseerd. Dit komt volgens Olav mede door een “nieuwe, postindustriële werkethiek die bestaat uit een explosieve cocktail van meritocratische en neoliberale waarden”. Hiermee wordt bedoeld dat we zelf verantwoordelijk worden geacht voor ons eigen slagen en dat we constant het beste uit onszelf willen halen, waarbij competitie een grote rol speelt. Jouw verdienste bepaalt jouw maatschappelijke positie. Kort door de bocht: status en inkomen komt door jouw talent en harde werken. Falen of ‘onderaan eindigen’ komt waarschijnlijk omdat je dom bent en lui. It’s up to you.
Filosoof Menne de Bree noemt dit de ‘ideologie van de zelfvormgeving’, of preciezer: die van plicht tot authentieke zelfvormgeving. Er is geen universeel bouwplan of bedoeling voor hoe wij ons als mens dienen te ontwikkelen; dat moeten we zelf zien uit te vogelen. Het enige dat er toe doet is dat jij degene bent die keuzes maakt, voor jou zinvolle (levens)projecten aangaat, en je op die manier manifesteert of vormgeeft in deze wereld.
En dat kiezen, dat zelf-vormgeven, doen we vooral binnen de context van ons werk; daar besteden we namelijk een relatief groot deel van ons levende bestaan. Om iemand te worden, om iemand te zijn, moeten we slagen op ons werk. Onszelf ontplooien, onderscheiden en ons authentieke zelf zijn. Als we falen in ons werk, falen we niet alleen als werknemer of collega, maar ook als persoon.
Stiekem heeft het kapitaal ons ideaal tot zelfvormgeving op deze manier handig voor het karretje gespannen. Een enorme intrinsieke drive om hard te werken en er het beste van te maken. En bij mislukking ligt dat vooral aan onszelf, niet zozeer aan organisatieproblemen. Goeie deal zou je denken.
Een voorwaarde van die zelfvormgeving, of je zou het ook persoonlijk leiderschap, eigenaarschap of zelfregie kunnen noemen, is dat wij onszelf zien als autonome wezens, die zelf verantwoordelijkheid kunnen nemen voor ons zijn en handelen. Dát is best verwarrend. Enerzijds weten we uit onderzoek en praktijk dat dit factoren zijn die ons leven en werk zin geven; we hebben het nodig om gelukkig te zijn, maar ook om te kunnen dealen met werkdruk. Anderzijds blijkt dat juist dit ideaal tot authentieke zelfvormgeving, vanuit autonomie en verantwoordelijkheid, ons en masse de burnout injaagt. Dat klinkt als een gevaarlijke paradox.
Wat moeten we hier mee als werknemers en organisaties? Is het nog wel ethisch om te focussen op zelfvormgeving, als we hiermee zijn verworven tot slaven van het kapitaal, en waar we tevens ongelukkig en ziek van worden?
Ik denk dat júist het ideaal van zelfvormgeving ons de sleutel biedt tot de oplossing. Juist deze notie van autonomie en verantwoordelijkheid, de sleutelprincipes van zelfvormgeving, biedt ons de ruimte om als individueel en collectief na te denken over vragen als: Zijn dit inderdaad de idealen die ik na wil streven? Waarom wil ik dat werkelijk? Aan wat voor zinvolle doelen wil ik bijdragen? Wil ik mij wel vergelijken, met wie of wat en waarom?
Mijns inziens start het met bewustzijn over dergelijke vragen, om vervolgens ook anders te kunnen kiezen en handelen, úit de ratrace te stappen die ons in zijn greep heeft. Te beseffen dat je helemaal oké bent, altijd al geweest, en dat je die extra stap zet of uit je comfortzone komt voor de zaken die voor jou (of een ander goed doel) waardevol zijn. Ik pleit absoluut niet voor stilstand, ik pleit voor bewuste en zinvolle beweging; niet vanuit ego of vergelijking, maar vanuit samen het goede doen. Laten we proberen wijs te zijn in welke druk we onszelf en anderen opleggen.
